شايعه نابهنجاري اجتماعي است كه حوزه هاي رواني و امنيتي اشخاص، اجتماع و ملت را هدف قرار مي دهد. بازتاب هاي منفي آن چنان اين حوزه ها را دربرمي گيرد كه قرآن از آن به عنوان خطر بسيار مهم ياد كرده و حكم سختي را نيز براي آن تعيين كرده است.
بازخواني پرونده شايعه از نگره قرآن براي آن است تا حساسيت هاي لازم نسبت به اين نابهنجاري زشت دانسته شده و راه هاي مقابله با آن روشن شود. اين نوشتار نگاهي به شايعه و آثار آن دارد كه با هم مطلب را از نظر مي گذرانيم.
به نظر مي رسد براي بيان اهميت هر چيزي در حوزه هاي ارزشي و ضدارزشي بهترين شيوه آن است كه به آثار و تبعات آن توجه شود. از اين رو در آغاز اين نوشتار با نگاهي گذرا و كوتاه به آثار و تبعات شايعه در فرد و جامعه اشاره مي شود.
شايعه كه به معناي خبري است كه فاش شود ولي صحت و نادرستي آن دانسته نشود، از اموري است كه در هر جامعه اي به اشكال مختلف بروز و ظهور مي كند. برخي از افراد به طور ذاتي گرايش شگفتي به كسب اطلاعات در همه حوزه ها دارند و به گونه اي انسان هاي فضول و كنجكاوي مي باشند كه مي خواهند از هر چيزي سر درآورند. در جامعه به سبب تنوع رفتارها و اخلاق اخبار متنوع و متعددي در حوزه هاي شخصي و جمعي پخش مي شود كه بسياري از آن ها ناظر به ديدگاه گزارش گر و از زاويه خاصي است كه شخص آن را مي بيند. به اين معنا كه برخي در سايه ايستاده اند و ناظر به حركتي ميان زن و مردي مي باشند. وي بي اطلاع از همه جوانب قضيه از آن خبري را مي سازد كه برخاسته از نوع نگرش و بينش و حتي زاويه اي است كه در آن قرار دارد و امكان آگاهي و اطلاع كامل و كافي نسبت به قضيه و واقعه نمي باشد با اين همه خبري را مي سازد كه مي تواند آثار رواني و اجتماعي خاصي داشته باشد.
در داستان افك كه نسبت به يكي از همسران پيامبر(ص) مطرح است مسئله برخاسته از همين گزارش مي باشد كه برخي از افراد مغرض آن را به شكل ديگري بازسازي مي كنند تا به اهداف خود دست يابند. به اين معنا كه ممكن است كه گزارش گر نخست و كسي كه خبري را مي سازد تنها گزارشي از آن چه ديده را مي نمايد و قصد و غرض خاصي از بيان آن ندارد ولي همين گزارش مي تواند براي سوءاستفاده با تحليل هاي خاص از سوي كساني كه انگيزه هاي خاصي دارند مطرح و گسترش داده شود و در جامعه پخش گردد. پخش اين گونه اخبار و گزارش ها بدون بررسي در صحت و سقم آن يا ابعادي كه مي تواند معنا و مفهوم آن را دگرگون سازد آثار مخرب و زيانباري به جا مي گذارد كه فروپاشي خانواده ها، قتل و جنايت و حتي فروپاشي دولت ها و ملت ها ازآن جمله است. بسياري از اشخاص محبوب جامعه در اثر برخي از شايعات از نظر مي افتند و مردمان از گرايش به ايشان باز داشته مي شوند و نظام هاي سياسي و اجتماعي در پي اين شايعات فرو مي پاشند و گاه نظام قضايي و يا ديگر دستگاه از اعتبار و جايگاه خود ساقط مي شوند. به عنوان نمونه شايعه نسبت به اين كه در قوه قضايي كشور رشوه و نفوذ برخي از افراد مي تواند روند رسيدگي به پرونده را چنان تغيير دهد كه بي گناهان گرفتار وگناهكاران حتي قتل و فساد اجتماعي از بند برهند. اين شايعه مي تواند آثار مخرب و زيانباري را نسبت به قوه قضايي پديد آورد و آن را از جايگاه و اعتبار خود ساقط سازد. اين گونه است كه ديگر اعتمادي به عملكرد قوه قضايي نمي شود و هرگونه داوري و قضاوت آن را جانب مدارانه مي شمارند.
قرآن به اضطراب شخصي و اجتماعي جامعه در اثر شايعات اشاره مي كند و با بيان نمونه هايي از رخدادهاي عصر پيامبر(ص) بازتاب هاي آن را در اين بخش ارزيابي و تحليل مي كند. در آيه 60 سوره احزاب با اشاره به حركت جريان نفاق در ايجاد شايعه جهت تضعيف دولت اسلامي مي گويد كه هدف ايشان از ايجاد شايعه ايجاد جنگ رواني و تضعيف روحيه جامعه و ملت است تا بتوانند با اين روش به اهداف خاص خود دست يابند. تعبيري كه خداوند در اين آيه از بازتاب هاي شايعه پراكني منافقان به دست مي دهد واژه و اصطلاح ارجاف است كه به معناي ايجاد اضطراب و تشويش رواني و روحي در فرد و جامعه است. (مفردات راغب ص 344 واژه رجف)
تاثير شايعه پراكني در حوزه جنگ رواني چنان است كه مي تواند ارتشي كامل را بي هيچ جنگي به شكست بكشاند و ملتي را از دور هم بپراكند. از اين روست كه خداوند عاملان جنگ هاي رواني را به شدت تهديد مي كند تا از اين عمل خويش دست بردارند و امنيت روحي و رواني جامعه را با خطر مواجه نسازند.
برخي از افراد در جامعه بي آن كه همانند منافقان و دشمنان داخلي و خارجي منظور و هدفي خاصي داشته باشند در دام شايعه سازان مي افتند و خود ناخواسته اموري كه اهداف دشمنان داخلي و خارجي را تامين مي كند را پخش مي كنند و گسترش مي دهند كه نتيجه آن اضطراب و ناامني اجتماعي جامعه و ملت است به گونه اي كه قادر به تشخيص حق از باطل و درست از نادرست نمي شود و در حالت ترديد قرار مي گيرد. اين عمل بارها درصدر اسلام از سوي منافقان و دشمنان به كار رفته و در همه جوامع انجام مي شود. از جمله شايعه اي بود كه معاويه ايجاد مي كرد به گونه اي كه حتي نزديك ترين ياران امام علي(ع) و امام حسن(ع) نيز به شك و ترديد مي افتادند و نمي توانستند داوري درستي داشته باشند.
خداوند در آيه 83 سوره نساء به اين مساله اشاره مي كند كه دشمنان از سادگي دوستان بهره مي گيرند و آنان را به عوامل خود تبديل مي كنند. اين گونه است كه مومنان و مسلمانان و شهروندان جامعه اسلامي خود عامل پخش شايعاتي است كه شايعه سازان در راستاي تخريب امنيتي جامعه مي سازند.
خداوند براي مقابله با اين دسته از شايعات كه امنيت اجتماعي و رواني جامعه را هدف خود قرار داده و آن را مختل مي سازد روش خاصي را بيان مي كند. در اين روش به مومنان پيشنهاد مي شود كه پيش از آن كه خبري را خود پخش و منتشر سازند بهتر است كه به مسئولان همان حوزه رجوع شود و از آنان تحقيق گردد تا درستي و صحت خبري به دست آيد. شايعات دشمنان مي تواند به دو شكل متضاد و متقابل انجام پذيرد به اين معنا كه گاه جامعه را به گونه اي تحت تأثير خود قرار مي دهند كه احساس امنيت كنند تا دشمنان بتوانند سر وقت و به آساني به اهداف نظامي و غيرنظامي خويش دست يابند و گاه ديگر شايعات مرتبط با ناامن سازي جامعه است. بنابراين هرگونه شايعه اي در حوزه امنيتي و يا ناامني جامعه مي بايست با هوشياري مورد بررسي و تحقيق قرارگيرد و پيش از بررسي كارشناسانه و يامراجعه به مسئولان ذي صلاح آن را پخش و اشاعه نكرد.
جالب اين است كه آيه 83 سوره نساء به مسئله اجتماعي و سياسي اشاره دارد و با اشاره به اين كه مؤمنان و شهروندان جامعه مي بايست به اولوالامر مراجعه كنند نشان مي دهد كه مشكل اين گونه شايعات امنيتي سياسي است كه ارتباط تنگاتنگي با حوزه نظامي سياسي جامعه دارد. بنابراين با تأكيد بر مراجعه و تحقيق مستقيم از مسئولان كشوري مي كوشد تا روش مقابله با شايعه را به شهروندان دولت اسلامي بنماياند. آن چه در اين جا حايز اهميت است شفاف سازي و برخورد شفاف مسئولان با مسايل سياسي اجتماعي و نظامي جامعه است؛ زيرا اگر اطلاع رساني دولت اسلامي شفاف و به موقع نباشد مي تواند آثار مخرب و زيانبارتري را به دنبال داشته باشد؛ چون اطلاع رساني نادرست و يا بي هنگام مردم را به ترديد مي كشاند.
بنابراين بر شهروندان است تا پيش از آگاهي مستقيم و يا غيرمستقيم از صحت و سقم هر خبري كه مرتبط به حوزه هاي امنيتي و سياسي جامعه است سخني نگويند و آن را پخش نكنند و بر مسئولان است كه اطلاع رساني شفافي داشته و در هنگام مراجعه مردم به ايشان به هنگام و به درستي مطالب و موضوعات را بيان دارند؛ زيرا عدم اطلاع رساني دقيق و شفاف و يا نابهنگام خود عاملي مهم در افزايش ترديدها و پخش شايعات مي شود.
خداوند در آيه 144 سوره آل عمران شايعه را عامل مهم در شكست هاي نظامي بر مي شمارد. دشمنان با جنگ رواني از طريق شايعات عامل شكست در جنگ احد شدند؛ زيرا در آن جنگ شايعه كردند كه پيامبر(ص) يعني رهبر دولت و فرمانده نظامي ايشان كه محور حاكميت و اقتدار اسلامي بوده كشته شده است. چنين شايعه اي صفوف منسجم و به هم پيوسته مؤمنان را از هم پاشاند و مؤمنان هر يك از سويي گريختند و پيامبر(ص) را با امير مؤمنان(ع) و چند نفر ديگري تنها گذاشتند.
بنابراين يكي از آثار مهم اجتماعي و سياسي شايعه را مي توان فروپاشي دولت ها و ملت ها دانست كه به دنبال شكست هاي نظامي انجام مي شود. مقابله با اين دسته از شايعات افزون بر تحقيق و يا ناديده گرفته آن به اين است كه بينش و نگرش افراد را دگرگون كرد.
قرآن در اين آيه افزون بر بازخواني گزارش شكست و بيان تأثير شايعه در آن به مسئله بينش ها و نگرش ها توجه مي دهد و مي فرمايد كه علت اصلي رامي بايست در علت تأثيرگذاري شايعه جست وجو كرد. به اين معنا كه شايعه خود علت اصلي شكست نيست؛ زيرا مي توان با شايعه مقابله كرد و بي توجه از كنار آن گذاشت ولي آن چه عامل اثرگذاري شايعه در صفوف مؤمنان شده همانا بينش و نگرش نادرست مؤمنان بوده است؛ زيرا اگر مؤمنان بر اين باور بوده اند كه رهبري امت نماينده خداوند است و آن كه در پس هستي جامعه و جهان را مديريت مي كند خداوند است و همه حركات و اعمال و رفتار تنها براي رضاي خداوند و وجه الله خواهد بود و از آن جايي كه خداوند هميشه زنده است مي بايست براي او كار كرد و فقدان رهبري و مرگ و شهادت وي نمي بايست در اصل كار خدشه اي وارد سازد؛ زيرا ايمان نه مسئله فردي و نه مسئله زماني است بلكه بر همه افراد و در همه زمان هاست كه در مسير تكاملي خود و جامعه باشند و هيچ عامل بيروني و دروني آنان را از حركت باز ندارد.
به نظر قرآن عامل شكست در بسياري از حركات سياسي و نظامي و اجتماعي در بينش و نگرش نادرست و نارساي مردم است. به اين معنا كه مردم از بينش و نگرش درستي در مسئله برخوردار نمي باشند و به مسايلي اصالت مي بخشند كه اصالت ندارند و يا دست كم تأثير اساسي نمي توانند داشته باشند. از اين نگره حتي پيامبر(ص) كه رهبر است نمي تواند عاملي براي دوري از خط و مسير اصلي باشد و آن كه مي بايست اصالت يابد خداوند و رضاي او و حركت در مسير تكاملي است.
از ديگر آثاري كه قرآن براي شايعه سازي و شايعه پراكني بيان مي كند هتك آبروي اشخاص است. به اين معنا كه كاركرد منفي شايعه را مي توان در حوزه هاي خانوادگي و شخصيتي افراد نيز جست وجو كرد. ما در جامعه خويش با نمونه هاي بسياري از اين دست شايعات و آثار مخرب آن آشنا هستيم به گونه اي كه بسيار ديده شده كه شايعه اي خانواده اي را فرو مي پاشاند و يا اشخاصي را تا مرگ مي كشاند و شخصيت هايي را بي آبرو مي سازد.
مهم ترين شايعات در غير حوزه سياسي و امنيتي را مي توان در شايعات جنسي جست وجو كرد. از اين رو حرمت پخش شايعات جنسي در ميان مومنان از سوي قرآن تشديد شده است و خداوند براي چنين افرادي مجازات سختي را در نظر گرفته است. (نور آيات 11 و 15 و 19)
برخي از افراد جامعه اصولا به مسايل خانوادگي و جنسي حساسيت هاي خاصي دارند و مي كوشند به عنوان مختلف از رفتارهاي جنسي ديگران اطلاع يابند. اين گونه فضولي و كنجكاوي عامل اساسي شايعات است. اسلام و قرآن به مسئله آبرو همانند جان آدمي ارزش و احترام قايل است و اجازه نمي دهد كه به سادگي تخريب شود. از اين روست كه به شدت با هرگونه عاملي كه موجبات هتك آبرو را فراهم آورد برخورد مي كند. در آيات اثبات مسايل تجاوز جنسي و زنا به گونه اي طرح مي شود كه مي توان گفت اثبات قضايي آن ناممكن و ناشدني است و اين بدان سبب است تا مسايل جنسي در محدوده خانواده و طرفين باقي بماند و در جايي درز نكند. مسايل جنسي از جمله مسايلي است كه حفظ و پوشش گذاري بر آن اهميت دو چنداني دارد. بنابراين شايعه پراكني در اين حوزه امري نادرست و مجازات سختي به دنبال دارد. در مبحث حدود مسئله قذف مطرح مي شود كه مرتبط با مسئله شايعه پراكني است. اتهام زنا به زن و مردي موجب حد تازيانه است كه خود مي تواند عامل بازدارنده از شيوع و گسترش مسايل شايعات جنسي شود.
خداوند در آيه 19 سوره نور شايعه فحشا و علاقه به پخش آن در ميان مردم را گناهي بزرگ و موجب هتك حرمت و آبروي مؤمنان دانسته و مردم را از آن بازداشته است.
در روزنامه ها به ويژه صفحات حوادث و برخي از روزنامه هاي زرد به تفصيل به شايعات و حتي اخبار جنسي اشاره مي شود كه خود عاملي مهم در تشييع فاحشه است كه به عنوان گناه در آيات قرآني از آن ياد شده است. اين گونه اطلاع رساني عامل ناامني جامعه است و زمينه هاي هتك آبرو و تشييع فاحشه را فراهم مي آورد و حرمت ها و حدود را مي شكند. بنابراين به نظر مي رسد كه برخي از اطلاع رساني ها در حوزه مسايل جنسي عامل هتك آبرو و حرمت است و مي بايست دولت مردان با آن به مقابله برخيزند.